Grote klinkerverschuiving (Engels)

De grote klinkerverschuiving in de Engelse taal (Engels: Great Vowel Shift) was een grootschalige systematische klankverschuiving die de uitspraak van de klinkers van het Middelengels betrof. Deze verschuiving vond plaats tussen de 12e en de 16e eeuw in het zuiden van Groot-Brittannië. Het verschijnsel is voor het eerst uitgebreid bestudeerd door Otto Jespersen, later onder meer door William Labov.

Klankverschuivingen

De meest opvallende verandering was dat de twee meest gesloten lange klinkers, en , tweeklanken werden (diftongeerden): werd via een aantal tussenstadia en werd . Daarnaast werden de en de met steeds kleinere mondopening uitgesproken, en zo namen ze de plaats in van en ; er viel dus geen leemte in het klinkermateriaal. Over de volgorde waarin dit gebeurd is, zijn niet alle taalkundigen het eens. Zo is Otto Jespersen bijvoorbeeld van mening dat eerst de diftongering van en plaatshad, waarna de "vrijgekomen plaats" werd bezet door andere klinkers. Volgens taalkundige Karl Luick was het juist andersom: de klinkers en werden eerst vernauwd, waardoor ze de klinkers en "verdrongen" van hun plaats.

Bij de articulatie van de klinkers e, a, o, u en ə ging de tong in de richting van het harde verhemelte. De voornaamste veranderingen waren de volgende:

De klinker die te horen is in date werd in het Middelengels dus uitgesproken als (ongeveer zoals de klinker in dart). De klinker in feet was ; de klinker in wipe was (zoals in het moderne weep); de klinker in boot was ; de klinker in house ten slotte was (zoals in het moderne whose).

De hierboven beschreven veranderingen waren niet overal even uniform, waardoor de precieze uitspraak van de Engelse klinkers verschilt per dialect.

Complicaties

Doordat ea gemakkelijk korter wordt voor coronalen, bijvoorbeeld in dead, head en threat ontstond als gevolg van de grote klinkerverschuiving fonemische neutralisatie; deze klinker ging namelijk exact hetzelfde klinken als de korte van /brɛːd/.

Uitzonderingen

De hierboven beschreven klankverschuivingen golden niet voor alle klinkers van het Engels. ea veranderde bijvoorbeeld niet in in sommige woorden zoals great, break, steak, swear and bear. Ook de eerste klinker in father veranderde niet in Ook bij enkele leenwoorden zoals Umlaut en soufflé is de klankverschuiving niet opgegaan, maar deze woorden werden pas na de grote Engelse klinkerverschuiving geïmporteerd en zijn dus schijnuitzonderingen.

Achtergrond

De oorzaak van de grote Engelse klinkerverschuiving wordt door sommigen toegeschreven aan de Zwarte Dood. Doordat veel mensen als gevolg van deze ziekte naar het zuiden van Engeland emigreerden, zouden diverse regiolecten en sociolecten zich vermengd hebben (de lagere klassen kwamen bijvoorbeeld opeens veel meer in contact met de hogere), waardoor de nieuwe standaarduitspraak van het Engels zou zijn ontstaan. Anderen leggen eerder het verband met de Honderdjarige Oorlog, waardoor aan het begin van de 15e eeuw de prestige van het Frans aanzienlijk was gedaald en die van het Engels juist gestegen. Hierdoor werden Franse uitspraken in het vervolg gemeden en ontstond er hypercorrectie van de uitspraak van het Engels. Ook bepaalde sociale en politieke opwerkingen kunnen een grote rol hebben gespeeld.

Historische betekenis

De grote Engelse klinkerverschuiving vormde waarschijnlijk de belangrijkste mijlpaal die de overgang van het Oudengels naar het Middelengels markeerde. Voorheen werden alle klinkers in het Engels zo´n beetje hetzelfde gearticuleerd als op het Europese vasteland. Het feit dat de spelling van het moderne Engels nog steeds is gebaseerd op de uitspraak van het Middelengels (vanwege de uitvinding van de druktechniek, die precies samenviel met de grote Engelse klinkerverschuiving) is er de oorzaak van dat de spelling van het Engels tegenwoordig zo vaak problemen oplevert, omdat ze zo ver van de gesproken taal afstaat.

Nederlands

Ook in het Nederlands hebben zich aan het eind van de Middeleeuwen zulke klinkerverschuivingen ook wel diftongering bij lange klinkers plaatsgevonden. Zo werd Middelnederlands huus in het Nieuwnederlands huis. Of bijvoorbeeld Middelnederlands ies werd in het Nieuwnederlands ijs.

Referenties