Maksim Gorki

Appearance naar zijbalk verplaatsen verbergen
Maksim Gorki
Maksim Gorki

Maksim Gorki (Russisch: Максим Горький) pseudoniem van Aleksej Maksimovitsj Pesjkov (Russisch: Алексей Максимович Пешков) (Nizjni Novgorod, 28 maart 1868 – Moskou, 18 juni 1936) was een Russische roman- en toneelschrijver. Het pseudoniem staat voor: de Grootste Bittere.

Leven en politiek

portret door Ilja Repin, 1899

Gorki werd wees op zijn tiende, vervulde tal van eenvoudige baantjes en is grotendeels autodidact. In 1892 werd hij journalist en vanaf 1898 schrijver. Tijdens de Russische Revolutie van 1905 werd hij kortstondig opgesloten in de Petrus- en Paulusvesting. Van 1906 tot 1913 verbleef Gorki mede vanwege gezondheidsklachten op het Italiaanse eiland Capri, van waaruit hij ook in het Westen bekend werd.

Gorki's complexe leven en werk kenmerken zich voortdurend door politiek activisme, betrokkenheid bij revolutionaire activiteiten en politieke verwevenheid met het communisme. Omdat hij zowel voor als na de Russische revolutie vaak overhoop lag met de communistische partij (een typerend citaat van Gorki is: "Ik ben op aarde gekomen om het er niet mee eens te zijn") en omdat zijn dood tijdens het hoogtepunt van de Stalin-terreur nog steeds niet is opgehelderd, zijn zowel oudere als nieuwe dissidenten zich op zijn strijdbaarheid blijven beroepen.

Gorki en de zanger Fjodor Sjaljapin

Hoewel Gorki altijd een toegewijd socialist en een goede vriend van Lenin is geweest, voelde hij toch ook verzet tegen de socialistische staatsgreep van 1917. In de artikelen die hij daarna schreef en zijn redevoeringen daarna bleef hij de staatsgreep van de bolsjewieken en hun staatsterreur heftig en oprecht veroordelen. Hij sprak van 'Lenins waanzinnige politiek' en van de 'beerput' waar Petrograd in was veranderd. In Het Nieuwe Leven (april 1918) verwoordt hij het zo: '(..) het praktische Maximalisme van de Anarcho-Communisten en zieners van het Smolny is verwoestend voor Rusland, en bovenal, voor de Russische arbeidersklasse. De Volkscommissariaten behandelen Rusland als materiaal voor een experiment. Het Russische volk is voor hen wat het Paard is voor geleerde bacteriologen die het paard met tyfus besmetten, zodat de anti-tyfus lymfe zich in haar bloed kan ontwikkelen. Nu zijn de commissariaten een dergelijk tot mislukken bestemd experiment op het Russische volk aan het uitproberen zonder te bedenken dat het gemartelde, half overleden paard kan sterven.'

In oktober 1921, na de executie van zijn vriend en medeschrijver Nikolaj Goemiljov door de Tsjeka, emigreerde Gorki naar Sorrento, Italië, teleurgesteld in de revolutie. Van 1921 tot 1929 woonde hij in meestal op het eiland Capri (eiland) in de baai van Napels. In het Westen kon Gorki echter ook zijn plek niet meer vinden. Zijn romans De zaak Artamonov (1925) en Klim Samgin's opstandige jeugd (1927) verkochten slecht omdat zijn opvoedkundige stijl niet langer aansloeg. Bovendien was hij door zijn afkeer van het opkomende fascisme in West-Europa en na de dood van Lenin (waarna hij spijt kreeg van hun breuk) zijn standpunten gaan herzien. In 1928 bracht hij voor het eerst weer een zomer door in de Sovjet-Unie en in 1931 keerde hij definitief terug. Hij werd er ontvangen als de verloren zoon en direct gepresenteerd als een groot Sovjetauteur en dé erfgenaam van de literaire traditie die terugging op Poesjkin en Tolstoj. Gorki besloot het Sovjetregime zoveel mogelijk te helpen. Vrijwel onmiddellijk begon hij aan een reeks triomfantelijke reizen door de Sovjet-Unie waarbij hij onder andere de Solovjetski-goelag bezocht. Gorki's positieve essay over het Solovetski-kamp uit 1929 zou een belangrijk fundament worden voor de standpunten die zowel publiek als Sovjetoverheid zouden innemen tegenover het veel ruimere (qua maatregelen) nieuwe kampsysteem dat daar ontwikkeld was.

In 1933 publiceerde hij Kanal imeni Stalina (vertaald Het Kanaal genoemd naar Stalin) een sterk propagandistische coproductie waarvan Gorki de hoofdredacteur was en waarin opnieuw dwangarbeid in de goelags verheerlijkt wordt. Dit werk is op initiatief van Gorki tot stand gekomen (na evaluatie van zijn voorstel met Stalin) en werd door hem samen met 36 coauteurs samengesteld. Hierin is de aanleg van het Witte Zeekanaal het onderwerp. Gorki stelt in dit boek niet alleen een documentatie te geven van de spirituele transformatie van gevangenen tot stralende voorbeelden van de nieuwe Homo Sovieticus maar ook een nieuw soort literatuur te creëren: het socialistisch realisme.

In 1934 werd Gorki hoofd van de Russische Schrijversbond. Daarmee werd hij een zeer machtig man en protegé van Stalin. Gorki formuleerde in zijn toespraak op het eerste congres van de Sovjetschrijvers in augustus 1934 de artistieke doctrine van het socialistisch realisme. De verstandhouding met Stalin bekoelde in deze periode alweer omdat het politburo vond dat zijn teksten niet ver genoeg gingen in de Stalin-verheerlijking. Ook na de herschrijving bleef men ontevreden omdat Gorki alleen de 19e-eeuwer Dostojevski met name noemde als groot schrijver, zonder eigentijdse Sovjet-auteurs aan te halen.

Gorki stierf in 1936 onder verdachte omstandigheden. Gesuggereerd werd, eerst door Trotski, later ook door Stalinbiografen Simon Sebag-Montefiore (2003) en Robert Service (2005), dat Stalin hem heeft laten vergiftigen omdat Gorki weleens "lastig" zou kunnen worden tijdens de toen op handen zijnde showprocessen van 1936 en 1937 die onderdeel waren van de Grote Zuivering.

Russische Hongersnood van 1921-1922

Op 13 juli 1921 schreef Gorki een brief aan Herbert Hoover voorzitter van de American Relief Administration (A.R.A.) waarin hij smeekte om humanitaire hulp om de hongerdood van miljoenen Russen te voorkomen. Op 23 juli 1921, stemde Hoover hier mee in, onder o.a. de voorwaarde dat zijn medewerkers op geen enkele wijze door de Russische overheid zouden worden gehinderd en vrij vervoer zouden worden geboden. Op 28 juli 1921 stemde de Russische regering hiermee in.

Werk

Russische postzegel Gorki

Tot de belangrijkste romans van Gorki behoren De moeder (1907, het eerste Russische boek met een proletarische fabrieksarbeider als held), Foma Gordejev (1899) en Klim Samgin's opstandige jeugd (1927), evenals zijn vroege toneelstuk Nachtasiel (1902). In zijn hele oeuvre speelt het dubbele thema van de verachting voor de mens zoals hij werkelijk is en eerbied voor wat de mens zou kunnen zijn. De socialistisch-proletarische en vaak didactisch getinte thematiek van veel van zijn werk geldt vandaag echter als enigszins gedateerd.

Gorki krijgt als schrijver nog de meeste waardering voor zijn autobiografisch werk (Kinderjaren, Onder de mensen en Mijn universiteiten), dat een goed beeld geeft van het Russische leven van voor de Russische Revolutie. Gorki schreef ook literaire portretten van bevriende tijdgenoot-schrijvers, zoals Tsjechov, Korolenko, Blok en Tolstoj, in Nederland verschenen in de Privé-domein reeks onder de titel "Portretten".

Vertellerstalent

Een groot talent van Gorki, dat in de tijd verdampt lijkt, is zijn vermogen om als spreker en verteller een luisterend gezelschap te boeien en aan zich te binden. Nina Berberova herinnert het zich in haar memoires als volgt:

Wanneer je Gorki voor het eerst zag kon je alleen maar enthousiast zijn over zijn talent. Het is moeilijk dit aan mensen te vertellen die hem zelf niet hebben gehoord. (...) Gorki was in zijn mondelinge verhalen zo goed omdat hij over heel andere dingen sprak dan waarover hij schreef en op een heel andere manier dán hij schreef: zonder zedenpreken, zonder nadruk, gewoon zoals het was. Voor hem was het feit altijd belangrijk, de gebeurtenis uit het werkelijke leven. Tegenover de menselijke fantasie stond hij vijandig, sprookjes begreep hij niet.

Maar tegelijkertijd wijst Berberova ook op een volgende zinsnede in een van zijn brieven: “Ik houd niet van feiten, verdraai ze met het grootste genoegen”. Volgens Berberova gaf dat aan dat hij, meer nog dan van de feiten, hield van de voorwaartse beweging van de revolutionaire toekomst, en dat hij de feiten met genoegen ook verdraaide ten gunste van die revolutionaire toekomst.

Bibliografie

Gorki, door Boris Grigorjev

Overig

Literatuur

Filmografie

Gorki met Stalin, 1931

gegeven wordt (wanneer bekend): titel; boek; soort film; duur; taal; scenarioschrijver; regisseur; belangrijkste acteurs

D = Deens; F = Frans; G = Duits; R = Russisch; S = stille film; T s = televisie-serie

Externe links

Noten en referenties

  1. ↑ 'Gorki' betekent: 'bitter'
  2. ↑ Zie o.a. typering bij Nederlandse uitgave “Portretten”. Gearchiveerd op 11 augustus 2018.
  3. ↑ Antony Sutton (1974), Wallstreet and the Bolshevik Revolution, Clairview Books, herdruk 2016, p.103
  4. ↑ Ook Solzjenitsyn verweet hem later dat hij terugging omdat hij in het Westen niet zo geroemd werd als hij verwacht had en ook omdat zijn geld domweg op was. Zie: Anne Applebaum, GOELAG een geschiedenis, Hoofdstuk '1929: Het grote keerpunt', pag. 64-65, Uitg. Ambo Amsterdam (2003), ISBN 90-263-1814-6
  5. ↑ zie Sobranie Sochinenii, verzamelde werken van Maxim Gorki, Vol. XI, pag.291-316
  6. ↑ Academic International Press, Volume 2, The Famine: Gorky's Appeal. 13 July 1921 274 e.v.
  7. ↑ Cursivering van mij, 1983, Nederlandse vertaling M. Wiebes en M. Berg, 1989
  8. ↑ Het boek verheerlijkt de verheffende werking van dwangarbeid. De eerste uitgave is gepubliceerd in januari 1934 en uitgereikt aan deelnemers van het 17e Partijcongres in Moskou, zie Belomorkanal, artikel Bastiaan Kwast, maart 2003, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, zie par. Kanal imeni Stalina

Gedigitaliseerde versies van Gorki's werken in Nederlandse vertaling

  1. ↑ Malva. Een drama aan het strand. Tweede druk op Delpher
  2. ↑ Slaapstêe (uit de onderste lagen der samenleving) op Delpher
  3. ↑ Filipp Wassiljewitsch. Nieuwe uitgave, 1913 bij DBNL. Gearchiveerd op 18 juni 2023.
  4. ↑ De politie-spion. Roman uit Rusland op Delpher
Bibliografische informatie