Noord-Atlantische Verdragsorganisatie

Uiterlijk naar zijbalk verplaatsen verbergen

Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) North Atlantic Treaty Organization (NATO) Organisation du traité de l'Atlantique nord (OTAN)
Vlag van de NAVO (Details)

Lidstaten van de NAVO
Bestuurscentrum	Brussel
Oprichting	4 april 1949
Werktaal	Engels, Frans
Lidmaatschap	32 staten Albanië België Bulgarije Canada Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije IJsland Italië Kroatië Letland Litouwen Luxemburg Montenegro Nederland Noord-Macedonië Noorwegen Polen Portugal Roemenië Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Turkije Verenigd Koninkrijk Verenigde Staten Zweden
Secretaris-generaal	Jens Stoltenberg
Voorzitter van het Militair Comité	Rob Bauer
Website	(en) (fr) (uk) (ru) www.nato.int

De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO; Engels: NATO, North Atlantic Treaty Organization; Frans: OTAN, Organisation du traité de l'Atlantique nord), ten tijde van de oprichting ook het Atlantisch Pact genoemd (verouderd), is een na de Tweede Wereldoorlog opgerichte militaire internationale organisatie op basis van het Noord-Atlantische Verdrag dat in Washington D.C. op 4 april 1949 werd getekend. Belangrijkste afspraken in dit verdrag betreffen wederzijdse verdediging en samenwerking van de legers van de aangesloten landen, aanvankelijk ook als krachtenbundeling tegen samenwerkende communistische landen binnen de invloedssfeer van de Sovjet-Unie, ook bekend als het Oostblok. Het NAVO-hoofdkwartier is gevestigd in het Brusselse stadsdeel Haren.

De in 1992 opgerichte Organisatie voor het Verdrag inzake Collectieve Veiligheid (CSTO), een militair bondgenootschap van Rusland, Armenië, Kazachstan, Kirgizië, Tadzjikistan en Wit-Rusland kan worden gezien als een tegenhanger van de reeds in 1949 opgerichte NAVO, evenals het eraan voorafgegane Warschaupact.

Partijen

Aanvankelijk deden België, Canada, Denemarken, Frankrijk, IJsland, Italië, Luxemburg, Nederland, Noorwegen, Portugal, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten mee. Later kwamen daar Turkije en Griekenland (februari 1952), de Bondsrepubliek Duitsland (1955) en Spanje (1982) bij. Na het einde van de Koude Oorlog sloten Tsjechië, Polen en Hongarije zich aan (12 maart 1999), evenals Estland, Letland, Litouwen, Slowakije, Slovenië, Roemenië en Bulgarije (29 maart 2004), Kroatië en Albanië (april 2009), Montenegro (5 juni 2017) en Noord-Macedonië (27 maart 2020). Na de militaire inname van grote delen van Oekraïne door Rusland vanaf februari 2022, vroegen Finland en Zweden om toelating. Finland werd op 4 april 2023 toegelaten als lid. Het verzoek tot toetreding van Zweden werd op 26 februari 2024 door het Hongaarse parlement goedgekeurd, daarmee had de laatste lidstaat groen licht gegeven en kon de NAVO officieel gaan toelaten, wat op 7 maart gebeurde.

Frankrijk maakte tussen 1966 en 1996 geen deel uit van de militaire organen van de NAVO; vanaf 1996 tot aan 3 april 2009 maakten de Fransen een voorbehoud met betrekking tot militair optreden. Sinds 4 april 2009 is Frankrijk weer volledig lid van de NAVO.

Op de NAVO-top in Boekarest van 3 april 2008 besloten de regeringsleiders van de NAVO-lidstaten over aanvragen van Kroatië, Albanië, Oekraïne en Georgië. De eerste twee landen mochten toetreden tot de NAVO, ze werden lid op 1 april 2009. Over Oekraïne en Georgië was er geen consensus. De NAVO besluit alleen met unanimiteit. De Verenigde Staten wensten hun lidmaatschap, terwijl een aantal Europese leden tegen was. Lidmaatschap van Georgië werd op de lange baan geschoven, omdat het betrokken is in territoriale conflicten en geen controle heeft over delen van zijn eigen grondgebied. Om dezelfde reden kan EU-lid Cyprus geen lid van de NAVO worden: in het noorden van Cyprus is een zelfverklaarde Turkse republiek gesticht, die overigens alleen door Turkije erkend wordt. Turkije erkent op zijn beurt het Griekstalige deel van Cyprus niet. Officieel zijn alleen Bosnië en Herzegovina, Oekraïne en Georgië kandidaat-lidstaten van de NAVO.

Lidstaten

1949

1952

1955

Bondsrepubliek Duitsland

1982

Spanje

1990

Duitsland

1999

2004

2009

2017

Montenegro

2020

Noord-Macedonië

2023

Finland

2024

Zweden

Geen lidstaten

De volgende landen van de Europese Unie zijn geen lidstaten van de NAVO: Ierland, Oostenrijk, Cyprus en Malta. Oostenrijk wil geen lid worden omdat het land, toen het na inwerkingtreding van het Oostenrijks Staatsverdrag in 1955 weer zelfstandig werd, verklaarde voor eeuwig neutraal te blijven.

Aanvraag ingediend

Oekraïne vroeg op 30 september 2022 het lidmaatschap van de NAVO aan.

Wederzijds aangegane verplichtingen

Antikernwapendemonstratie van 21 november 1981

Het Noord-Atlantisch Verdrag is een militair verdrag dat wederzijdse verdediging en samenwerking van de legers van de westerse landen regelt, aanvankelijk vooral als tegenkracht tegen de communistische landen in het Oostblok. Die vormden op hun beurt in 1955 het Warschaupact. De kern van het verdrag staat in artikel 5, dat stelt dat in geval van een aanval op een van de staten in Europa of Noord-Amerika, deze door de andere zal worden opgevat als een aanval op allemaal en dat alle landen zullen meehelpen (samenwerken) om de aanvaller af te weren.

Sinds het einde van de Koude Oorlog is het militaire belang van de NAVO afgenomen. De lidstaten incasseerden het vredesdividend en krompen hun strijdkrachten in. De NAVO is sindsdien in een transformatiefase, waarin nieuwe taken zoals bestrijding van terrorisme, proliferatie en anarchie op de agenda zijn gekomen. Op de top van Praag in 2002 en de top van Istanboel in 2004 zijn hierover afspraken gemaakt. Tijdens een topconferentie in Wales in 2014 kwamen de lidstaten overeen ernaar te zullen streven binnen tien jaar 2% van het bruto binnenlands product te besteden aan defensie. Aanleidingen hiertoe waren de Annexatie van de Krim door Rusland in 2014 en de terreurdreiging vanuit IS.

Artikel 5 is tot op heden eenmaal van toepassing verklaard: na de aanslagen op 11 september 2001 in New York en Washington. De NAVO heeft de Verenigde Staten kort na deze aanslagen bijgestaan met AWACS-radarvliegtuigen. Operatie Enduring Freedom daarentegen was geen NAVO-missie.

In februari 2003 deed NAVO-lid Turkije een beroep op de overige NAVO-leden op grond van artikel 4 van het Noord-Atlantisch Verdrag, dat voorziet in consultatie tussen de verdragsgenoten als het gebied, de politieke onafhankelijkheid of de veiligheid van een lidstaat wordt bedreigd. Turkije deed deze stap in verband met de gespannen situatie rond het buurland Irak. Een aantal westerse landen, waaronder de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, stond op het punt Irak binnen te vallen om Saddam Hoessein te verdrijven.

Steunmaatregelen aan Turkije werden op 10 februari 2003 door een veto van Frankrijk, Duitsland en België geblokkeerd. Op 16 februari 2003 kondigde secretaris-generaal George Robertson echter aan dat er overeenstemming was bereikt, waarbij Frankrijk, dat zich al langer een aparte plaats binnen de NAVO had toebedeeld en niet meer volledig lid was, echter nog niet meedeed. De steunmaatregelen aan Turkije werden in gang gezet. Eerdere formele beroepen op artikel 4 werden wel direct ingewilligd.

Organisatie-structuur

Zie secretaris-generaal van de NAVO voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De secretaris-generaal is de hoogste burgerfunctie van de organisatie, traditioneel vervuld door een Europeaan. Sinds 1 oktober 2014 is de voormalige premier van Noorwegen Jens Stoltenberg de voorzitter van de Noord-Atlantische Raad (NAR), bestaande uit permanente vertegenwoordigers van de lidstaten. Deze NAR vergadert elke woensdag en neemt bij unanimiteit de politieke besluiten. Deze Raad wordt bijgestaan door het Military Committee waar alle lidstaten met een leger in zijn vertegenwoordigd. De hoogste militaire commandant van de NAVO is de Supreme Allied Commander Europe (SACEUR), tot dusverre altijd een Amerikaan. Hij heeft deze titel om historische redenen, maar is ook commandant van NAVO-troepen buiten Europa.

De huidige (2023) SACEUR is generaal Christopher G. Cavioli van de Amerikaanse landmacht.

het NAVO-hoofdkwartier uit 2017

Het politieke hoofdkwartier van de NAVO bevindt zich in Brussel, waar ook de NAR is gevestigd. De eerste locatie was in Londen. Daarna volgden verhuizingen naar het Palais de Chaillot in Parijs in 1952, vervolgens naar Porte Dauphine in Parijs in 1959. Nadat Frankrijk onder president De Gaulle zich in 1966 had teruggetrokken uit de militaire samenwerking, besloot de NAVO te verhuizen uit Frankrijk.

Sinds 1967 is de NAVO gevestigd in Brussel (Haren) op de plek van het voormalige vliegveld, aan de Bourgetlaan. In het najaar van 2010 is het Nederlandse bouwbedrijf BAM in Brussel begonnen aan de bouw van een nieuw hoofdkwartier voor de NAVO aan de overzijde van de Bourgetlaan. Het bouwcontract heeft een waarde van ongeveer 460 miljoen euro. Het nieuwe gebouw heeft een vloeroppervlak van 250.000 m² en biedt plaats aan ongeveer 4500 werknemers. In 2017 werd het gebouw officieel ingehuldigd. De NAVO-top van regeringsleiders en staatshoofden in 2017 werd in het nieuwe gebouw gehouden.

Het Supreme Headquarters Allied Powers Europe (SHAPE) is het militaire commandocentrum. Het is gevestigd in Casteau ten noorden van het Belgische Bergen, Henegouwen.

Parlementair toezicht op de NAVO wordt verzekerd door de Parlementaire Vergadering (NATO Parliamentary Assembly, NATO PA).

In 1986 werd het autonoom overlegorgaan Eurogroup opgericht. Hierin overleggen alle Europese NAVO-lidstaten en proberen ze gemeenschappelijke standpunten te vormen.

Onderlinge verwikkelingen

Binnen de NAVO zijn de spanningen tussen Turkije en een aantal andere lidmaten vergroot door het Turkse voornemen tot de aanschaf van het Russisch luchtafweersysteem S-400. De Verenigde Staten weerden Turkije hierop uit de ontwikkeling van het gevechtsvliegtuig F-35 'Joint Strike Fighter'. Tussen Frankrijk en Turkije zijn er spanningen na incidenten in de Middellandse zee tussen Franse en Turkse marineschepen in 2020.

Beknopte chronologie

Uitbreiding van de NAVO in Europa

1945 - Einde Tweede Wereldoorlog. Door verliezer Duitsland veroverde grondgebieden worden herverdeeld, of blijven bezet door de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk.
1947 - Vastlopen conferentie van Londen (1947) over de toekomst van Duitsland, gehouden door de geallieerden.
1948 - Communistische machtsovername in Tsechoslowakije (Praagse coup).
1948 - Blokkade van Berlijn door Sovjet-Unie na invoering "sterke" Deutsche Mark door de andere bezettingsmachten.
1949 - Oprichting NAVO op 4 april. Ondertekenaars: België, Canada, Frankrijk, Luxemburg, Nederland, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten van Amerika, Denemarken, IJsland, Italië, Noorwegen en Portugal.
1952 - Toetreding Turkije en Griekenland.
1955 - Toetreding Bondsrepubliek Duitsland.
1955 - Verdrag van Warschau (Warschaupact) als tegenhanger van de NAVO.
1961 - Start van de bouw van de Berlijnse Muur; het IJzeren Gordijn verdeelt Oost en West-Europa.
1966 - Frankrijk is een nucleaire macht geworden en trekt zich terug uit de militaire structuur, maar blijft politiek lid.
1966 - De NAVO verplaatst zijn hoofdkwartier van Frankrijk naar België.
1974 - Griekenland trekt zich vanwege de Turkse invasie van Cyprus terug uit het bondgenootschap.
1980 - Griekenland treedt weer toe.
1982 - Spanje wordt het zestiende lid.
1989 - Val van de Berlijnse Muur.
1990 - 12 september. Treaty on the final settlement with respect to Germany Duitsland, DDR, Frankrijk, Sovjet-Unie, Verenigd Koninkrijk en Verenigde Staten komen o.a. overeen dat na de hereniging van Duitsland geen buitenlandse troepen gestationeerd mogen worden op het grondgebied van wat toen nog DDR was (artikel 5 laatste zin).
1990 - 3 oktober. Duitse hereniging, waardoor het grondgebied van de voormalige DDR deel van het NAVO-gebied wordt, met goedvinden van Sovjet-Unie leider Michael Gorbatsjov. Duitsland (minister van Buitenlandse Zaken Hans Dietrich Genscher) en de VS (minister James Baker) zouden die goedkeuring verkregen hebben met de belofte dat de NAVO "not one inch" verder naar het Oosten zou uitbreiden. Deze bewering is echter twijfelachtig, aangezien deze belofte uiteindelijk nooit op papier is gekomen. Uit een documentenstudie in 2022 van Mary E. Sarotte blijkt zelfs de "not one inch" uitspraak uit de context gerukt te zijn en er juist geen toezegging door president Bush is gedaan.
1991 - Opheffing van het Warschaupact.
1997 - Basisakkoord tussen de NAVO en Rusland: Moskou erkent dat landen het recht hebben om te kiezen hoe ze hun eigen veiligheid het best kunnen garanderen. "Alle landen die lid waren van de NAVO op 27 mei 1997 zullen geen militairen of materieel ontplooien op het grondgebied van andere landen in Europa…".
1999 - Toetreding van Polen, Tsjechië en Hongarije.
1999 - Operatie Allied Force (23 maart-10 juni 1999) tijdens de Kosovo-oorlog. Zonder toestemming van de VN-Veiligheidsraad voert de NAVO deze operatie (luchtaanvallen) uit op Servische doelen om een oplossing van de Kosovo-crisis af te dwingen. Hierbij kwamen meer dan 550 mensen om het leven.
1999 - Operatie/missie KFOR in Kosovo.
2001 - Voor het eerst in de bestaansgeschiedenis van de NAVO treedt artikel 5 van het Noord-Atlantisch Verdrag in werking, na de aanslagen op de Verenigde Staten van 11 september 2001. Als antwoord op de terreurdaden van Al Qaida daar, vertrok een coalitie van NAVO-landen voor een militaire missie naar Afghanistan. Op dat moment waren daar de Taliban aan de macht, die onderdak boden aan terroristische groeperingen. Na een zwaar offensief werd het Taliban-regime omvergeworpen en Al Qaida verdreven.
2004 - Toetreding van Bulgarije, Estland, Letland, Litouwen, Roemenië, Slowakije en Slovenië. Oranjerevolutie in Oekraïne.
2007 - NAVO-lidstaat Estland krijgt te maken met de eerste bekende cyber-aanslag op een gehele staat.
2008 - Top van Boekarest: vergadering om Kroatië en Albanië lid te maken.
2008 - De VS stellen op een NAVO-bijeenkomst voor Oekraïne en Georgië het lidmaatschap aan te bieden, maar stuiten op tegenstand van de EU-landen. Daarop wordt het deze landen beloofd - als zij aan alle voorwaarden zouden voldoen - in de toekomst. Hiertoe worden NAVO-commissies voor beide landen opgericht.
2009 - Toetreding van Albanië en Kroatië.
2009 - Frankrijk wordt weer volledig lid.
2009 - De NAVO begint met antipiraterijpatrouilles bij de Hoorn van Afrika.
2011 - Operatie/missie in Libië.
2013 - Operatie/missie in Turkije. Nederland stuurt troepen en Patriotsystemen om de grens te verdedigen tegen mogelijke aanvallen met ballistische raketten uit Syrië.
2014 - Vergroting van militaire aanwezigheid door NAVO in de Baltische staten en Polen in verband met de Russisch-Oekraïense Oorlog.
2014 - Bijeenkomst in Wales waar wordt besloten dat de uitgaven voor defensie niet langer zullen dalen en dat de leden zullen streven naar een verhoging van de defensie-uitgaven tot 2% van het bruto binnenlands product (bbp) in 2024. Tevens oprichting Joint Expeditionary Force.
2017 - Toetreding van Montenegro.
2017 - Leden herbevestigen afspraken van Wales om 2% van bbp aan defensie te besteden in 2024, ondanks Donald Trumps uitspraken dat er meer zal worden uitgegeven.
2020 - Toetreding van Noord-Macedonië.
2022 - Op 24 februari valt Rusland Oekraïne binnen vanuit het noorden (Wit-Rusland), het oosten en het zuiden (schiereiland De Krim). De dag erna activeerde de NAVO voor het eerst haar NATO Response Force (NRF (indien voltallig 40.000 militairen sterk)). Rond 7000 militairen worden verdeeld over enkele Oost-Europese NAVO-lidstaten.
2022 - Op 18 mei dienden Zweden en Finland gelijktijdig een verzoek in om NAVO-lid te worden.
Op de NAVO-top in Madrid van 28-30 juni, werden Zweden en Finland verwelkomd als kandidaat-lid, en werd Oekraïne verzekerd van blijvende NAVO-steun. In een gezamenlijke verklaring van regeringsleiders en militaire leiders wordt benadrukt, dat de NAVO een bond is ter verdediging van haar leden en een platform voor het bespreken van veiligheidsproblemen. De oorlog die Rusland tegen Oekraïne voert wordt veroordeeld en wordt gezien als een ondermijning van de internationale veiligheid en stabiliteit. De Russische Federatie wordt beschouwd als de meest duidelijke en directe bedreiging van de NAVO-leden en de stabiliteit en vrede in het Euro-Atlantische gebied. De buitenlandse politiek van China wordt benoemd als een voortdurend tarten van de veiligheid, belangen en waarden van de leden. In dat verband waren ook de staatshoofden of regeringsleiders van Australië, Georgië, Japan, Zuid-Korea en Nieuw-Zeeland aanwezig.
2023 - Toetreding van Finland.
2024 - Toetreding van Zweden.

De NAVO in enkele cijfers

Na het aflopen van de Koude Oorlog en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zijn de totale defensie-uitgaven van de NAVO trendmatig gedaald. Veel landen hebben door de afnemende militaire dreiging hun legers ingekrompen. Hieraan kwam een einde na de Russische annexatie van de Krim in 2014. In 2017 besloten de Navo-ministers van Defensie oude commandostructuren weer op te tuigen.

in miljarden Amerikaanse dollars (tenzij anders aangegeven)

Jaar	Jaar prijspeil	Defensie-uitgaven Verenigde Staten	Percentage van het bbp	Defensie-uitgaven Canada en Europa	Percentage van het bbp	Totaal defensie-uitgaven	Percentage van het bbp
2008	2010	777	4,67%	288	1,69%	1065	3,16%
2009	2010	798	4,94%	279	1,70%	1077	3,31%
2010	2010	739	4,46%	275	1,64%	1014	3,04%
2011	2010	746	4,42%	266	1,56%	1012	2,98%
2012	2010	705	4,09%	261	1,53%	966	2,82%
2013	2010	665	3,78%	257	1,51%	922	2,66%
2014	2010	630	3,61%	254	1,47%	884	2,51%
2015	2010	618	3,37%	253	1,43%	871	2,42%
2015	2015	641	3,53%	254	1,42%	896	2,48%
2016	2015	651	3,51%	262	1,44%	913	2,48%
2017	2015	626	3,30%	277	1,48%	904	2,40%
2018	2015	640	3,27%	289	1,51%	929	2,41%
2019	2015	699	3,51%	300	1,54%	999	2,54%
2020	2015	704	3,64%	314	1,72%	1018	2,71%
2021	2015	714	3,48%	322	1,67%	1036	2,60%
2022	2015	723	3,46%	330	1,66%	1052	2,58%
Bron: jaarverslag NAVO 2015 voor de jaren 2008-2015 Idem jaarverslag 2022 voor de jaren 2015-2022

De Verenigde Staten vindt al lange tijd dat de Europese NAVO-leden te weinig aan hun defensie uitgeven. Dit leidde tot de overeenstemming in Wales in 2014 om ten minste 2% van het bbp aan defensie uit te geven in 2024. Rusland heeft het voordeel van één leger onder een bevelsstructuur terwijl de legers van de Europese landen kleiner en meer versnipperd zijn waardoor ze minder efficiënt kunnen optreden. In 2020 gaven elf landen 2% of meer van het bbp uit aan defensie, het gemiddelde voor de hele NAVO lag op 2,77% ten opzichte van 2,58% in 2014. In 2014 waren er nog slechts drie landen die meer dan 2% uitgaven.

Volgens de NAVO gaf Nederland 11,9 miljard dollar uit aan defensie-activiteiten en België 4,9 miljard dollar in 2020. De cijfers voor 2015 waren 8,7 miljard dollar en 4,2 miljard dollar respectievelijk. In 2020 was dit gelijk aan 1,49% van het bbp in Nederland en 1,07% met betrekking tot België. Na de Verenigde Staten gaf Griekenland met 2,7% van het bbp verhoudingsgewijs het meeste uit aan defensie.

In 2022 telden alle leden van de NAVO gezamenlijk 3,315 miljoen militairen (2015: 3,125 miljoen). De Verenigde Staten telden 1,35 miljoen militairen, gevolgd door Turkije met bijna 450.000 man. Frankrijk telde ongeveer 207.000 militairen, Duitsland 189.000, Nederland had er 42.000 en België 23.000.

Verhoudingen met andere landen

Het Partnerschap voor vrede is een programma van de NAVO dat helpt het vertrouwen tussen de NAVO en andere Europese landen en landen van de voormalige Sovjet-Unie te vergroten. Het werd opgericht op 10 en 11 januari 1994 in Brussel.
De Euro-Atlantische Partnerschapsraad (EAPC) werd opgericht op 29 mei 1997 en is een forum voor regelmatige coördinatie, overleg en dialoog tussen alle 49 deelnemers.
De Mediterrane Dialoog werd opgericht in 1994 om op een vergelijkbare manier te coördineren met Israël en met de landen in Noord-Afrika.
Het Samenwerkingsinitiatief van Istanboel (Istanbul Cooperation Initiative) werd in 2004 aangekondigd als een platform voor dialoog voor het Midden-Oosten op dezelfde wijze als de Mediterrane Dialooggroep.
Andere staten hebben ook contact gelegd met de NAVO om te participeren in enkele van de activiteiten van het Partnerschap voor vrede.

Ontwikkelingen vanaf 2022

Na de inval van Rusland in Oekraïne, werden er met name in de Oostelijke Europese staten veranderingen doorgevoerd op het gebied van internationale veiligheid en defensie. Zo voerde Letland de dienstplicht weer in en stuurde de NAVO extra manschappen naar Litouwen. Litouwen versterkte de afweer tegen digitale aanvallen en het verspreiden van misinformatie door Rusland.

De NAVO hield in de zomer van 2023 de grootste luchtmachtoefening uit de geschiedenis met 10.000 militairen en meer dan 250 vliegtuigen. In januari 2024 werd een grote oefening aangekondigd, te houden met 90.000 manschappen in onder meer Polen, Duitsland en de Baltische staten. Op termijn willen de NAVO-landen binnen een maand 300.000 militairen kunnen oproepen.

Sinds oktober 2023 hebben in meerdere Europese NAVO-lidstaten hooggeplaatste politici en militaire kopstukken in het openbaar de mening uitgesproken, dat de betreffende landen méér dan de laatste decennia, rekening moeten gaan houden met het voeren van oorlog in Europa. Genoemd wordt dat in het algemeen een mentaliteitsverandering nodig is, bij zowel private partijen als bij publieke organisaties en instellingen, en dat organisatorische veranderingen in de maatschappij en bij het leger nagestreefd zouden moeten worden.

Zie ook

Externe link

(en) (fr) (uk) (ru) Officiële website van de NAVO

Wikisource

Intergouvernementele organisaties

Intercontinentaal:	APEC · Arabische Liga · Arctische Raad · Organisatie voor het Verdrag inzake Collectieve Veiligheid · D-8 · EEU · EU-LAC-Stichting · Gemenebest van Naties · GOS · G7 · G8 · G8+5 · G10· G20 · IOM · NAVO · OPEC · OESO · OIS · Organisatie van Niet-gebonden Landen · SGRB · Organisatie van Turkse Staten · Unie voor het Middellandse Zeegebied · VN · WTO
Afrika:	AU · CEMAC · ECOWAS · IGAD · OAG · SACU · SADC · UAM · UDEAC · UEMOA
Amerika:	ALBA · Andesgemeenschap · Caricom · CELAC · Mercosur · NAFTA · Riogroep · OAS · OOCS · Pacifische Alliantie · PROSUR · SICA · UNASUR
Azië:	ACD · ASEAN · CCASG · ECO · SAARC · SSO
Europa:	Baltische Assemblee · Benelux · BLEU · CBSS · CCR · CEVA · EER · EU · EU Med Groep · EVA · GUAM · Noordse Raad · BSEC · OVSE · Raad van Europa · Visegrádgroep
Oceanië:	Pacific Islands Forum
Voormalig:	CARIFTA · Comecon · EurAsEC · OAE · Volkenbond · Warschaupact · WEU

WikiWoordenboek Bibliografische informatie